Рысалы Ажиев калың топуракты теше тиктеп телмирет… Кечээ эле дал ушул жерде анын үйү турган. Күйүттөн акылын жоготкондой нес абалда эле: бут алдында көчкүдөн кутулууга үлгүрбөгөн балдары, улгайган апасы көмүлгөн…

Бүгүн биз Кыргызстандагы эң кыйратуучу жаратылыш кырсыгы туурасында кеп кылууну чечтик.

Жер көчкү — жер кыртышынын массасы оорлошуп, тоо тектери менен кыр, жар, көл, дарыя жана деңиз жээктеринин ылдый көздөй жылмышып түшүүсү. Өлкөдө өлүмгө көп кептеген табигый апаат болуп саналат. Соңку үч жылда таш кулоо, жер силкинүү жана кар көчкүнү кошо алганда да жер көчкү баарынан көп кишинин өмүрүн алып кеткен.

Эгер адам жер көчкүгө кабылса, аман калышы дээрлик мүмкүн эмес. Жүздөгөн тонна топурак бак-дарактарды омкоруп, имарат, көпүрөлөрдү талкалай секундасына бир нече метр ылдамдыкта көчүп келе жатканда адамдар сактанууга жетишпей калышат.

Кырсык ушунчалык катуу болгондуктан апаатта айрым учурда адамдардын сөөгү көчкү алдында биротоло калып каларын айтат КР ӨКМи алдындагы Өзгөчө кырдаалдарга мониторинг жүргүзүү жана божомолдоо департаментинин директору Анаркул Айталиев.

Бул жаратылыш кырсыгынын себеби эмне? Жер көчкүлөрдүн 99 пайызы дал Кыргызстандын түштүк аймактарында болот. Жазында мөңгүлөр эрип, жер алдындагы суунун көлөмү артат. Топурактын нымдуулугуна жаан-чачын да таасир этет.

Кыргызстандын түштүк облустарынын көйгөйү бул жактагы тоолор көбүрөөк борпоң сары топурактан турарында. Борпоң топурак өзү чопо, кум жана ылайдан турат. Борпоң сары топурак нымды тартып алып, аны көпкө сактайт. Нымдуулугу жетер чегине жеткенде жар боорунан салмагын көтөрө албаган бөлүгү урап түшөт. Жүздөгөн тонна топурак жана ылай дарак, үй, жолдорду жер менен жексен, адамдарды мерт кылат.

Эгемендүү Кыргызстандын тарыхындагы үрөй учурган апааттардын бири – Өзгөн районунун Сөгөт айылындагы 2003-жылдын 20-апрелиндеги кырсык. Журналисттер аны "Өзгөн Кармадону" деп аташкан, эске салсак, Сергей Бодровдун чыгармачыл тобун алып кеткен кырсык Түндүк Осетиядагы Кармадон капчыгайында болгон.

Аталган кыштактын 38 тургуну көз ачып жумганча набыт болушкан. Ошол убакта 20 жаштагы Нурлан Нуржанов катуу дабышка карабастан апасынын "Кач!" деген сөзүн угат. Бул апасынын акыркы сөзү экен... Нурландын ата-энеси, бир туугандары тонналаган көчкү алдында калат. Айыл тургундарынан болгону эки гана жигит кырсыктан аман кутулат.

Кырсыкка чейин бийлик тарабынан Сөгөт айылындагы тургундарга коркунуч туурасында көп эскертилген. Кийин журналисттерге ошол апаатта маркум болгондордун "Болжонгон коркунучтан кабардармын, ушул жакта калам" деген тил каттарын көрсөтүшкөн.

Жыл айланбай Ош облусун кайрадан кырсык тооруп, азага салат. 2004-жылдын 26-апрелинде Алай районунун Кайнама айылында жер көчөт. Күбө болгондор апааттан 20 мүнөт мурун катуу дабыш чыкканын айтышат. Бирок айыл тургундарынын басымдуу бөлүгү таң калычтуу ал дабышты элес алышпайт. Аягы жүрөк титиретет: 33 киши каза тапты, алардын 17си — жаш балдар эле.

Жалал-Абад облусунун Аксы районундагы Райкомол кыштагынын жашоочусу Рысалы Ажиев үчүн 2009-жылдын 16-апрели эң каргашалуу күн. Ошол күнү ал аялы, кенже уулу менен жайлоого кетет. Үйдө 80 жаштагы апасы, төрт баласы бар эле.

Кырсык болгон жерге жетип келген Рысалы менен аялы көргөн көздөрүнө ишене алышпайт: үйлөрүнүн ордунда калың топурак жана ылай. Жубайлар үйдүн карыясы жана төрт баласынан ажырап калганын ошондо түшүнөт.

Ошондо 16 маркумдун тең сөөгүн таап казып чыгышканын эскерет Ак-Жол айыл өкмөтүнүн башчысы Бердалы Мырзагулов.

Мырзагуловдун айтымында, Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин кызматкерлери кооптуулук жөнүндө жергиликтүү элге кабарлап, тоонун боорундагы жараканы көрсөтүшкөн.

Мерт болгондордун сөөгү үч күн изделген. Ондогон киши жардамдашуу үчүн Райкомолго өз шаймандары менен келип, куткаруучуларга кол кабыш кылышкан.

Акча, жылуу кийим-кечек, азык-түлүк Райкомолго өлкөнүн булуң-бурчунан жөнөтүлгөн. Чет өлкөдөгү мекендештер да кайдыгер болгон эмес.

Каргашадан көз жумган кичинекей балдардын сүрөттөрү алигүнчө жергиликтүү мектептин дубалында илинүү бойдон турат. Райкомолдуктар азыр Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин эскертүүлөрүнө алда канча олуттуу көңүл буруп калышканын айтышат.

Кыргызстанда бүгүнкү күндө жер көчкү коркунучунда турган 5 миң тилке бар. Мындай кооптуу райондордо 600 чакты калктуу пункт жайгашкан. Булар республиканын жалпы аянтынын 7,5 пайызын түзөт, басымдуу бөлүгү Ош жана Жалал-Абад облустарында.

Ушул тапта кооптуу аймактарда 4 миң түтүн жашайт, мамлекет тарабынан башка райондордон жер бөлүнүп берилерине карабай, көпчүлүгү көнүп калган жеринен кетүүгө ашыкпайт.

Мындан төрт жыл мурунку, тагыраак, 2017-жылдын 29-апрелиндеги кырсык анын күнү бүгүнкүдөй эсинде. Өзгөн районундагы Аюу кыштагындагы жер көчкү 24 кишинин өлүмүнө себеп болгон.

ӨКМдин Өзгөчө кырдаалдарга мониторинг жүргүзүү жана божомолдоо департаментинин директору кырсыктан бир ай мурун аталган кыштакка келип, жергиликтүү бийлик өкүлдөрү менен бирге үймө-үй кыдырганын айтат.

Бирок жүрөк тилген кырсык тооруйт. Ошондо аман калган Артыкбай Камчиев жубайы, эки баласы, келини жана неберелери көчкү алдында калганын эскерет.

24 кишиден сегизинин гана сөөгү табылат, калгандары көчкү алдында калды.

Адамдарды аман сактап калуу үчүн аларды коопсуз жайга көчүрүүдөн башка чаралар да бар. Маселен, кыртыш нымдуулукту сиңирип алганча жер алдындагы сууларды кургатуу да жакшы натыйжа берерин белгилейт Анаркул Айталиев.

Тилекке каршы, бул кыйла көп каражатты талап кылган иш, ошол себептен республикадагы 5 миң көйгөйлүү тилкенин баарын бул жол менен коопсуз аймакка айлантуу мүмкүн эмес. Ошентсе да долбоор иштелип чыгып, анын алкагында жалпы 46: Жалал-Абад облусунда — 22, ал эми Ош облусунда 24 жердин көчкү коркунучун жоюу пландалган.

Ушул аймактарда 990 үй, 11 мектеп жана үч мекеме бар. Чет элдик донорлор долбоорду ишке ашырууга 35 миллион доллар бөлүүнү убада кылышкан.