БИШКЕК, 4-май — Sputnik, Максим Рубченко. Апрель айында легендардуу "ВАЗ-2101 "Жигули" автоунаасына 50 жыл толду. Бул атамекендик автоөнөр жайдын тарыхындагы элдин сүймөнчүлүгүнө арзыган, эң көп тараган темир тулпар.

Ал 1965-жылы Европадагы FIAT 124 автокөлүгүнүн үлгүсүнүн негизинде иштелип чыгып, чогултула баштаган. Акырында көп өзгөрүүдөн соң калкка тарап, СССРде эле эмес, чет мамлекеттерде да өзүнүн күйөрмандарын тапкан.

РИА Новости "Жигулинин" тарыхына көз чаптырып көрдү.

Элдик машина

Совет өкмөтү элге тээ, 1950-жылдардын башынан тарта менчик машина сатып алууга мүмкүнчүлүк берген. Бирок буга ар бир эле кишинин чама-чаркы жете берчү эмес. Сатыкта баасы кымбат "Победа" менен каны жерге тамбаган "Москвич" болор эле.

60-жылдардын ортосунда саясатчылар элдин турмуш-шартын жакшыртып, көтөрүү максатында жеңил машина чыгарган завод курууну колго алды. Чет элдик автокөлүктүн моделинин негизинде түзүлгөн тунгуч үлгүлөрүн чыгарууну чечти. Бул бир жагынан аны түзүп чыгуу машакатын азайтып, кете турган ресурсту чектеп пайдаланып, андан сырткары экспорттоого мүмкүнчүлүк жаратмак.

Мындай иш Автомоторлор боюнча иштеген илимий институтка тапшырылды. Адистер Ford, Pegeuot, Renault жана FIAT сыяктуу бир нече автокөлүктөрдү карап чыккан. Алар 1965-жылы Европада "жылдын темир тулпары" деп таанылган FIAT 124тү бир ооздон тандашкан.

Бул жерде ошондогу саясий көз караштар да роль ойносо керек. Италия менен Кремлдин мамилеси дурус эле. Ал эми автоунаанын өзүнө келсек, бир нече көйгөлөрү жаралган.

Дмитров автополигонуна киргенде Fiat 124түн бир топ тетиктери иштен чыгып калган. Кышкы жана жайкы ошол кездеги жолдо бир нече чакырым жүргөндөн соң чыдабай турганын көрсөткөн.

Анткен менен өкмөт италиялык автоунааны негиз кылып алып, адистерге өзүбүздүн шартка ылайык модель жасап чыгууга тапшырмасын берген. Советтик адистер анын кыймылдаткычын, алдыңкы жана арткы кармап турган тетиктерин, тормозун, кузовун чыдамдуу кылып, дагы бир нече жерлерин бекемдешкен.

Эшиктеринин туткалары кишинин колун тытып кетпегендей кылып өзгөртүлгөн, алдыңкы орундуктарын жаткырып да койсо болчудай кылышкан. Ошентип, италиялыктардын автоунаасына жалпы жонунан 800гө чукул өзгөртүү киргизилген. Акырында, ишенимдүү, бышык, ыңгайлуу жана баасы боюнча алда канча арзан автоунаа жаралды. Жергиликтүү шартка кадимкидей туура келди.

Волгадагы автогигант

Тольятти аймагында заводдун курулушу 1966-жылдын жайында башталат. 840тан ашуун атамекендик ишканалар, андан сырткары ФГР, Италия, Улуу Британия, Франциядан жабдуулар ташылат.

Волгадагы автозавод Европа аймагындагы ири ишкана болуп калды. Ал 600 гектардан ашык жерди ээлеген. Башкы корпусунун узундугу 1 чакырым 400 метр эле. Анда 123 миң киши эмгектенип, жылына 600дөн ашуун автоунаа жасап чыгарып турушкан.

Курулушка алты жыл мерчемделгени менен аны 3,5 жылда бүтүрүп салышкан. 1970-жылдын апрель айында Владимир Лениндин 100 жылдыгына карата башкы конвейерден ВАЗ-2101 "Жигули" автоунаалары жипке тизген мончоктой чыга баштаган. Бул темир тулпарлар совет элинин жеңил машина жөнүндөгү пикирин толугу менен өзгөрткөн.

Жанга ыңгайлуу, динамикасы жакшы, айдаганга жумшак, аз чыгым сарпталат! Ошентип, "Жигули" чыныгы элдик машинага айланды.

"Лада" – экспорттун бул тармактагы локомотиви

Экспортко чыгаруу боюнча ойлор толугу менен акталды. Чет элдик рынокко ВАЗ-2101 темир тулпары 1971-жылдан тарта "Лада" деген ат менен чыга баштады (бул Швецияда ВАЗ бренди менен сатылгандан башка учур).

Экспортко кете турган машиналар кеминде 40тай текшерүүдөн өтө турган. Эгерде кандайдыр эле бир кемчилиги чыгып калса, аны дароо өлкөнүн ичине калтырышчу. Бирок баары бир советтик машиналар чет элдиктердикине кээ бир жерлеринен жетпей калчу. Андыктан Финляндиянын "Конела" деп аталган компания түзгөн "Жигулини" күүлөндүрүп, дагы күчтөндүргөн.

Финдердики баары бир ВАЗга караганда баары бир мыктылык кылчу. Ал эми мунун фонунда чөнтөккө ыңгайлуу баасы жана мыкты сапаты менен эл аралык рынокто "Ладанын" жылдызы жанды.

Үй-бүлөлүк автоунаа катары каралган Opel Kadett менен Nissan аз май сарпталган автокөлүк катары турчу. Аны менен кошо эле суукта тез от алып, жаман жолдордо айдап жүрүү ашыкча түйшүк жаратчу эмес. Тетиктери да арзан эле, ал эми тетиктери жөнөкөй жасалгандыктан ээси эгерде машинасы бузулуп калса өзү да оңдоп алууга боло турган.

Финляндияда жылына 10-15 миңдеген "Ладалар" чыгар эле. Албетте, алар Европа өлкөлөрүнө сатылчу. Беш жыл ичинде экспортко чыккан советтик автоунаалардын саны эки эсеге, тагыраагы 300 миңге жеткен.

Lada-1200дү (ВАЗ-2101нин эскпорттук түрү) Канада, Жаңы Зеландия, ГФР, Австрия, Швеция сындуу өлкөлөрдө эң жакшы билишчү. Улуу Британияда анын оң рулдуусу болгон.

70-жылдардын ортосунда "Лада" Финляндияда эң көп сатылган автоунаа болгон. СССР ураган учурда аталган өлкөдө 1300дөн ашуун автокөлүк болгон. Кызыгы, улуубританиялыктар да ошончо санда "Лада" айдап жүрүшкөн. 1988-жылга чейин темир тулпар өндүрүштөн алынганга чейин 4,8 миллион "Жигули" жасалып, элге тараган.

Бүгүн Генштабдын маалымат кызматы бул ведомствонун кайра өзгөрүшү боюнча кабарды Sputnik агенттигине тастыктаган.

Мекеменин Facebook баракчасында "Жарандар министрликти түзүүгө кандай карайт?" деген сурамжылоо жүргүзүлгөн. Андагы пикирлерге таянсак, оюн калтыргандардын көбү бул идеяны колдогон.

Эске салсак, Коргоо министрлиги 2014-жылы жоюлуп, КРдин Куралдуу күчтөрүнүн бардыгы Генералдык штабдын карамагына өткөн. Министрлик өкмөткө, штаб мамлекет жетекчисине баш ийерин белгилей кетели.

КРдин Куралдуу күчтөрүнүн Генералдык штабы — аскердик башкаруунун борбордук органы. Өлкөнүн куралдуу күчтөрүн жана башка аскердик түзүмдөрдү жетектеп, аларды даярдоо менен алектенет.

Бул эки органдын аталышына жараша министр же начальник башкарса, КРдин Куралдуу күчтөрүнүн башкы командачысы кандай гана өзгөрүү болбосун Баш мыйзам боюнча президент болот.

Sputnik Кыргызстан агенттиги аскер тармагында жогоруда белгиленгендей, күтүлүп жаткан өзгөрүү боюнча эксперттердин пикирин укту.

Алымкожоев: экөөнүн тең артыкчылыгы бар, бирок кийин Генштабга кайтабыз

Генералдык штабдын биринчи начальниги, запастагы генерал-майор Асанбек Алымкожоев КМШ мамлекеттеринин бардыгында жана Кытайда куралдуу күчтөр Коргоо министрлигине гана баш ийе турганын, бул жагдай Кыргызстанга аталган өлкөлөр менен кызматташууга таасирин тийгизип жатканын белгиледи.

"Мурдагы Советтер Союзунун Коргоо министрликтери аскердик-техникалык жактан өз ара кызматташат. Кыргызстандыкы Генералдык штаб деп аталганы үчүн иштешүүдө кыйынчылыктар жаралып жатканы айтылат. Себеби айрым мамлекеттерде Генштаб Коргоо министрлигине баш ийип, өзгөчө кырдаалдарды жөнгө сала турган орган катары иш алып барат. Биздикилер ушул максатта, тагыраагы, карым-катнаш үчүн министрлик рангына ээ болууга аракет кылып жаткан болушу мүмкүн", — деди Алымкожоев.

Ал Генералдык штабды Кыргызстан өзү ойлоп таппаганын, армиясы чоң батыш өлкөлөр ушундай аталышты алып жүрөрүн белгиледи. Ошондой эле анын министрликтен артыкчылыктары дагы бар экенин айтат.

"Убагында Генштаб бардык күч структуралары бир колдо болсун деген максатта түзүлгөн. НАТО өлкөлөрүнүн куралдуу күчтөрү Генералдык штабдын башкаруусунда. Мындай орган аскерлердин күжүрмөн даярдыгына өзгөчө көңүл бурат. Негизи, Коргоо министрлиги бюджет саясатын чечет. Бизде да Генштаб жоокерлерди даярдоо менен көбүрөөк алектенип, акча каражатын Коргоо иштери боюнча комитет караштырчу. Менимче, азыркы жол менен кете бергенибиз туура болмок. Бирок кандай болгон күндө да азыркы бийликтин чечимин сыйлайбыз", — деди генерал.

Алымкожоев Кыргызстандын Куралдуу күчтөрү 5-10 жылдан кийин кайра Генералдык штабга кайтууну ойлонушу мүмкүндүгүн кошумчалады.

Бейшенов: Коргоо министрлигинин жоюлушуна каршы чыкканбыз

КРдин мурдагы коргоо министринин экс-орун басары Мурат Бейшенов 2014-жылы Генералдык штабга өтөбүз деген демилге көтөрүлгөндө Коопсуздук кеңешине эксперт катары чакырылган экен. Ал ошондо эле кээ бир кесиптештери буга каршы чыкканын айтат.

"Генералдык штаб конституциялык орган эмес, начальниги өкмөттүн мүчөсү эмес. Чоң мамлекет эмеспиз, армиябыз эбегейсиз болбогондон кийин штабдын эмне кереги бар дегенбиз. Бийлик ондогон миллион сом каражатты кетирип түзүмдү бул органга өткөргөн. Алты жыл болду, эмне өзгөрдү? Эми кайра Коргоо министрлиги болот деп жатат. Ички жана эл аралык документтерди алмаштырууга кайрадан ондогон миллион каражат кетет, бул чоң убаракерчилик да", — деди Бейшенов.

Ал убагында Коргоо министрлигин жоюп, Куралдуу күчтөрдү Генштабга өткөргөндөр жоопко тартылышы керек деген оюн кошумчалады.

Чотбаев: мурдагыдай эле Коргоо министрлиги болушу керек

Улуттук гвардиянын мурдагы генералы, афган согушунун ардагери, генерал-полковник Абдыгул Чотбаев Коргоо министрлиги менен Генералдык штабдын ишинде көп деле айырмачылык жоктугун, кеп аларды ким жетектей турганында болуп жатканын айтты.

"Менимче, мурдагыдай эле Коргоо министрлиги болушу керек. Коңшу мамлекеттердин ичинен бизде эле Генштаб болгондуктан алардын жанында толук кандуу орган боло албай жатабыз. Биздики АКШ менен Түркиянын Генералдык штабынын чала варианты болуп калган", — деди генерал-подполковник.

Чотбаев Коргоо министрлигин жоюуга запастагы генералдар башында эле каршы болгонун белгиледи.